Ik schreef eerder al over het theatercollege Poëzie onder de microscoop, dat voortkwam uit een verblijf van dichter Rosa Schogt als artist in residence in het lab van medisch bioloog Renée van Amerongen.
Van Amerongen doet onderzoek op het snijvlak van de ontwikkelings-, stamcel- en kankerbiologie. Ze kijkt onder andere naar hoe cellen in het borstweefsel zich ontwikkelen, en wat het mechanisme is dat een gewone lichaamscel laat ontsporen met borstkanker als gevolg.
Van Amerongen brengt eiwitten uit het genetisch materiaal van kwallen in in de cellen die ze onderzoekt, waardoor die oplichten als ze onder bepaalde omstandigheden worden waargenomen. Dat maakt het gemakkelijker om de cellen te volgen en te zien wat ze doen. Het levert ook mooie beelden op, die tijdens de presentatie worden getoond.
Schogt vertelt dat ze erg haar best heeft gedaan om het onderzoek in haar poëzie te vatten, waar ze wat mij betreft goed in is geslaagd. Over de beelden zegt ze: “Ik vond al die foto’s overweldigend mooi. Ik weet niet of ik het kunst vind, maar ik vind het heel erg mooi om naar te kijken.”
Iemand in het publiek heeft daar een meer uitgesproken mening over: “Ik vind jouw gedicht wel kunst, maar die beelden niet. Want die beelden, dat is gefilmd, dat beweegt… Jij maakt verbindingen naar iets anders. Dat is wat wij doen, dat is wat mensen maken, die maken kunst. Die beelden, dat is eigenlijk de waarneming.”
Is dat zo, vroeg ik me af. Is een beeld alleen kunst als er expliciet verbindingen worden gelegd met iets anders dan het kale beeld van de foto? Dan zouden de foto’s van Henri Cartier-Bresson of Vincent Mentzel geen kunst zijn, en daar ben ik het in ieder geval al niet mee eens.
Natuurlijk, de beelden die Van Amerongen maakte waren eerst en vooral bedoeld als waarnemingen, onderzoeksobjecten. Maar ze hebben ook impliciete betekenis die verder kan gaan dan alleen maar een waarneming aan het reproductiemechanisme van een cel.
Die betekenis komt altijd van een mens, of het beeld nou expliciet bedoeld is als kunst of omdat er een verhaal in je opkomt bij het bekijken van het beeld.
Het beeld zelf is nooit meer dan het beeld. Fotonen die van een oppervlak komen en in je visuele systeem een reactie teweeg brengen, niets meer en niets minder. Pas in het hoofd van een mens wordt het kunst, zodra een beeld een verhaal oproept.
Schogt maakt haar versie van het verhaal expliciet in haar gedicht en daarom alleen al zou ik zeggen dat de beelden dus inderdaad voor haar kunst zijn geworden — ‘overweldigend’ is hier voor mij het sleutelwoord — maar zij vertelt slechts één mogelijk verhaal. Voor iemand die op enige manier te maken heeft met borstkanker zijn er vast nog wel andere verhalen die de beelden oproepen.
Zeggen dat de beelden geen kunst zijn want ‘eigenlijk waarneming’ doet de waarneming tekort.
Kunst begint met waarneming.
Zeker, niet iedere waarneming is kunst.
Het zou kunnen dat Vincent Mentzel een interpretatie in zijn hoofd heeft als hij een foto maakt van een politicus. Het is de vraag of de kijker die interpretatie precies zo maakt. Maar dát de foto’s van Mentzel verhalen oproepen maakt ze tot kunst, ongeacht wat de fotograaf oorspronkelijk bedoelde.
En uiteraard is niet ieder beeld voor iedereen even verhalend.
In 1995 maakte de Hubble Space Telescope één van de beroemdste foto’s in de geschiedenis van de astronomie (hieronder afgebeeld). Het beeld kreeg zelfs een eigen bijnaam: The Pillars of Creation. Het zijn drie reusachtige pilaren van interstellair stof, die zijn overgebleven uit een nog veel grotere stofwolk nadat jonge sterren met hun agressieve straling daar grote delen uit hebben weggeblazen. Ze zijn elk zo’n vijf lichtjaren hoog, dat wil zeggen dat een lichtsignaal er vijf jaar over zou doen om de pilaar te beklimmen.
Tekst gaat door na de afbeelding.

Voor mij heeft die foto meerdere verhalen te vertellen. Hij zegt me iets over de enorme ruimte die er zich buiten onze aarde bevindt, over de geweldige en gewelddadige processen die zich daar afspelen. Ik zie er ook bijzondere vormen in. De ‘kop’ van de meest linkse pilaar zou een bizar ruimtewezen kunnen zijn, een mythologisch monster dat zich teweerstelt tegen de jonge sterren die het belagen.
De plaat heeft sowieso een aansprekende compositie. Je zou je kunnen voorstellen dat het een abstract schilderij is.
Kunst, dus. Ook al is het ‘gewoon een waarneming’.
Noten
- Deze foto is een scherpere opname uit 2014. De Adelaarsnevel bevindt zich op een kleine 7000 lichtjaar van onze aarde. De foto is overgenomen van https://hubblesite.org/contents/media/images/2015/01/3471-Image.html ↩