Als ik ergens spijt van heb dan is het wel dat ik op de middelbare school het vak geschiedenis heb laten vallen. Ik had gedurende een paar jaar niet zo’n leuke leraar, en dan druk ik me diplomatiek uit. Hij werd nog voor het keuzemoment, halverwege het schooljaar, vervangen door een leraar die wel erg leuk was, maar toen was de schade al aangericht. Zo kunnen domme incidenten de geschiedenis dus beïnvloeden.
Al vrij snel nadat ik van school was geraakt begon ik te beseffen dat geschiedenis misschien toch wel belangrijker was dan ik had beseft. Gelukkig was dat een tekort dat nog op een redelijke manier aan te vullen was (had ik natuurkunde laten vallen, dan was ik vast geen natuurkundeboeken gaan lezen om mezelf bij te spijkeren).
Mijn vader had de nodige geschiedenisboeken in de kast staan. Daaronder was ook A Distant Mirror van de Amerikaanse historica Barbara Tuchman, gepubliceerd in 1978. Daarin beschrijft zij de geschiedenis van de 14ᵉ eeuw in Europa aan de hand van de lotgevallen van de Franse edelman Enguerrand de Coucy (1340–1397).
De 14ᵉ eeuw was geen pretje. Noord-West Europa werd verscheurd door de honderdjarige oorlog tussen de Engelse en Franse kroon. De Engelsen hadden daarin aanvankelijk de overmacht, ze hakten bij Poitiers de halve Franse adelstand in mootjes en namen zelfs de Franse koning Jean II (‘le Bon’) gevangen. Delen van Frankrijk waren lange tijd in Britse handen. Maar ook binnen dit gehalveerde Frankrijk was het bepaald geen pais en vree: de machtige hertogen van Bourgondië zaagden vol overgave aan de poten van de Franse troon en deinsden niet terug voor een politieke moord of een akkoordje met de Engelsen. En halverwege de eeuw ging de Zwarte Dood daar ook nog eens overheen, zodat Europa aan het einde van de eeuw aanzienlijk minder inwoners had dan aan het begin.
Enguerrand de Coucy maakte veel hiervan van dichtbij mee. Hoewel hij trouw was aan de Franse troon, huwde hij de dochter van de Engelse vorst. Ondanks deze schijnbaar dubbelzinnige houding werd Coucy door alle partijen gerespecteerd en gezien als een eervolle ridder. Met zijn deelname aan de kruistochten aan het einde van de eeuw voldeed hij ongetwijfeld aan dat beeld. Helaas raakte hij in Ottomaanse krijgsgevangenschap, waar hij alsnog ten prooi viel aan de pest.
Het boek van Tuchman leest als een trein. In ieder hoofdstuk wordt een aspect van het Middeleeuwse leven uitgelicht aan de hand van de voortschrijdende geschiedenis.
Ik heb begrepen dat het boek bij contemporaine historici wat minder goed ligt. Zij verwijten Tuchman onder andere een nogal oppervlakkige en enigszins achterhaalde behandeling van de materie, en het gebrek aan eigen onderzoek.
Daar kan ik natuurlijk niet over oordelen, al kan ik me er als lezer van populair-wetenschappelijke boeken over mijn eigen vakgebied wel iets bij voorstellen.
Het boek maakte op mij in ieder geval wel indruk, zodanig dat ik het een jaar of zeven geleden nog eens las. En natuurlijk moest ik er onder onze huidige pest-omstandigheden weer aan denken.
Niet dat wat wij nu meemaken ook maar in de verste verten vergelijkbaar is met wat onze voorvaderen zo’n zes eeuwen geleden meemaakten. Maar daarover heeft Tuchman ook wel iets te zeggen. In het voorwoord van A Distant Mirror schrijft ze onder andere dit:
After absorbing the news of today, one expects to face a world consisting entirely of strikes, crimes, power failures, broken water mains, stalled trains, school shutdowns, muggers, drug addicts, neo-Nazis, and rapists. The fact is that one can come home in the evening—on a lucky day—without having encountered more than one or two of these phenomena. This has led me to formulate Tuchman’s Law, as follows: “The fact of being reported multiplies the apparent extent of any deplorable development by five- to tenfold” (or any figure the reader would care to supply).
Dat schreef ze in dezelfde tijd dat Ken Olsen, de oprichter van computerfabrikant DEC, stelde dat “there is no reason for any individual to have a computer in his home.” Inmiddels heeft iedereen een computer in zijn broekzak, en is de ernst van iedere calamiteit binnen een paar seconden niet vertienvoudigd maar naar globale schaal geëscaleerd.
In de 14ᵉ eeuw duurde het dagen of weken voordat het nieuws van de ‘ramp’ van Poitiers de uithoeken van Frankrijk had bereikt. In de 1978 zou het nieuws weliswaar binnen een dag, maar nog steeds mondjesmaat zijn doorgekomen, uit de monden, pennen en camera’s van journalisten die hun stukjes per telex en ampexband de wereld doorstuurden. Anno nu zijn we live getuige van de bezetting van het Capitool en krijgen we dagelijks min of meer exacte updates van het aantal slachtoffers dat onze eigen pest eist.
Dan helpt het om nu en dan eens wat geschiedenis tot je te nemen, al was het maar om je eigen leed wat te relativeren.
—
Diegenen die opzien tegen een al of niet vakkundig geschreven geschiedenisboek kan ik van harte Het woud der verwachting van Hella Haasse aanbevelen, dat zich goeddeels in dezelfde tijd afspeelt en rond dezelfde personages. En wie juist meer geschiedenis wil neme het recente De Bourgondiërs van Bart Van Loo tot zich, dat ook leest als een trein en bovendien interessant is vanwege de rol die de hertogen van Bourgodië speelden bij het ontstaan van ons eigen land.