Het radioprogramma OVT, op zichzelf al een leuk programma, had afgelopen weekend een leuk onderwerp: de Koninklijke Bibliotheek heeft een middeleeuwse memegenerator gemaakt. In plaats van honden, katten of andere gewaardeerde aardbewoners kun je nu een afbeelding uit een middeleeuws handschrift gebruiken om je snedige hersenspinsel op te plakken.
Wat zouden de makers ervan gedacht hebben toen ze al die plaatjes eeuwen geleden op perkament zetten? Veel afbeeldingen hadden een duidelijke boodschap voor de goede verstaander. Waarom zou je daar nog eens tekst over heen gaan plakken, in een lettertype dat destijds pijn aan de ogen gedaan moet hebben?
En wat zouden ze van onze boodschappen gedacht hebben? Wat zouden ze van óns gedacht hebben? Zouden we überhaupt in staat zijn om iets van onze maatschappij op hen over te brengen, uit te leggen hoe wij denken dat de wereld in elkaar zit?
Toen ik er even over nadacht, besefte ik dat ze een paar dingen heel goed zouden begrijpen, misschien wel beter dan wij. Een wereldwijde pandemie die een grote bedreiging vormt voor de bevolking? Ha! De Zwarte Dood, dát was pas een pandemie. Een derde van de Europeanen in het tijdsbestek van een paar jaar verdwenen, aan een aandoening die nog heel wat agressiever en pijnlijker was dan covid-19, economische schade die vermoedelijk ruim meer dan een eeuw kostte om hersteld te worden, en géén idee wat er de oorzaak van was…
Hadden we het kunnen uitleggen, hoe dat werkt, de pest (een bacil) of covid-19 (een virus)? Ik denk het wel. Misschien niet op het niveau waarop wij zelf het nu kunnen begrijpen, omdat dat allerlei kennis vraagt die er toen niet was. Maar een verhaal met ‘kleine beestjes’ die je op de een of andere manier moet zien te vermijden, dat zouden ze wel begrepen hebben. Een vaccin is in dat verhaal ook een leger van kleine beestjes die ons goedgezind zijn en helpen om de rotzooi op te ruimen.
Zouden de middeleeuwers zich hebben laten vaccineren als dat had gekund? Ik denk dat ze in de rij hadden gestaan.
Natuurlijk, ook toen was er wantrouwen. Ook toen was er vast wel een beweging opgestaan die zich ‘Pestwaanzin’ of ‘Pestwaarheid’ had genoemd. En misschien hadden die wel meer aanhangers gevonden dan de equivalente groepen nu. Ik vermoed dat we verbaasd zouden zijn over de overeenkomsten, meer dan over de verschillen.
Op andere gebieden zou het lastiger zijn, denk ik. De soap rond Forum voor Democratie zou de gemiddelde middeleeuwer nog wel kunnen bevatten. De honderdjarige oorlog, de machtsstrijd tussen de Franse troon en de hertogen van Bourgondië, het gekonkel van de Medici, twee pausen die elk de goddelijke waarheid claimden — nee, dat zou die middeleeuwers allemaal wel bekend voorkomen. Het woordje ‘democratie’ zou je ze waarschijnlijk wel even moeten uitleggen, maar verder… niets nieuws onder de zon.
Maar veel van onze moderne concepten zouden toch wel ingewikkeld zijn. Wetenschap, het idee dat je de wereld zou kunnen kennen door systematisch onderzoek te doen, waarbij je je ideeën bijstelt naarmate je kennis groeit? Lastig, als je wereldbeeld is dat Plato en Aristoteles het anderhalf millennium eerder al hadden opgeschreven en dat de kous daarmee wel af is.
(Tekst gaat verder na de afbeelding.)

Dat de aarde rond is, dat wisten de meeste middeleeuwers ook wel, voor zover het ze interesseerde. Dat hadden die klassieken namelijk ook al gezegd, dus waarom zou het niet waar zijn? Misschien zouden de hedendaagse Flat Earthers het 700 jaar geleden wel lastiger gehad hebben dan nu. Het idee dat een willekeurige burger, zonder enige kennis van zaken, een autoriteit (of de wetenschap) in twijfel zou kunnen trekken was immers behoorlijk vreemd.
Maar probeer je eens voor te stellen dat je een middeleeuwer moet uitleggen wat een GPS is, en hoe die werkt. Een kastje dat je in je auto (!) zet, waarop bewegende (!) plaatjes verschijnen die je instantaan laten zien waar je bent in de wereld, terwijl een stem vanuit het niets (!) je vertelt waar je naartoe moet. Nou ja, die stem, dat kan nog, dat is de Heilige Geest of zoiets. Maar de rest? Lastig…
Waar je bij een vaccin nog met redelijk eenvoudige metaforen uit de voeten kan — heel kleine beestjes — is dat met een GPS niet meer te doen.
Nog even daargelaten dat ook de moderne mens niet echt goed weet hoe een GPS werkt. Dat je bijvoorbeeld de algemene relativiteitstheorie van Einstein nodig hebt om te corrigeren voor de enorme hoogtes waarop GPS-satellieten rond de aarde draaien en de geringere zwaartekracht die ze daardoor ondervinden, waardoor de tijd in zo’n satelliet net iets anders verstrijkt dan voor ons op aarde (zeker als we in de file staan). En dat je kwantummechanica nodig hebt om te kunnen begrijpen hoe de elektronica in je GPS-apparaat werkt, en trouwens ook om de werking van het schermpje van je GPS te kunnen begrijpen.
Eigenlijk is de GPS de beste samenvatting van de moderne wetenschap: relativiteitstheorie en kwantummechanica in één enkel kastje, dat ook nog eens zowel praktisch als economisch binnen ieders handbereik is. Al is het feit dat we, nog geen jaar na het uitbreken van covid-19, al bijna kunnen beschikken over meerdere vaccins ook bepaald geen kleine overwinning voor de moderne wetenschap.
Zouden we de middeleeuwer dat allemaal duidelijk kunnen maken? Hm… Als je ziet hoeveel moeite het al kost om flinke groepen van de moderne wereldbewoners te overtuigen, moeten we maar niet aan de middeleeuwer beginnen. Hoewel het misschien wel een goed gedachte-experiment is om ons voor te stellen hoe we hén zouden hebben kunnen overtuigen.
En overigens: memes zouden ze wel begrepen hebben. De marges van middeleeuwse handschriften bevatten handenvol snedige opmerkingen. Facebook en Twitter avant la lettre — die concepten zouden ze trouwens vast ook wel opgepikt hebben.