Roelof blogt

Stel je voor: een roman die gaat over een gezin (vader, moeder, dochter, twee zoons) dat elk jaar in september twee weken hun woning in een grauwe voorstad van London verruilt voor pension Zeezicht in de badplaats Bognor.

Klinkt als een feelgood-romannetje, nietwaar? Al zouden er natuurlijk gruwelijke dingen kunnen gebeuren in Bognor — alleen al vanwege die naam verwacht je achter ieder duin een grafkuil, of op zijn minst een enge man.

Maar nee, niets daarvan in deze roman.

Integendeel. Het gezin Stevens beleeft een gelukkige vakantie zoals elke eerdere vakantie in de afgelopen twintig jaar. Om de andere dag een gezamenlijk uitje, en verder wordt er gezwommen en geluierd en cricket gespeeld op het strand, als het weer dat toelaat. ’s Avonds gaat meneer Stevens naar de lokale pub, waar hij steeds dezelfde vier kennissen treft om over niets te praten, terwijl mevrouw Stevens in het pension van een glaasje port geniet. De oudste kinderen maken nog een wandelingetje, en de jongste ligt in bed.

Zoals elk jaar is de overstap op Clapham Junction tijdens de heenreis het spannendste moment van de vakantie, vooral voor moeder. Maar dankzij de gedegen planning van vader gaat het ook dit jaar goed, zoals eigenlijk elk jaar. En ook dit jaar heeft nakomertje Ernie zijn houten zeilbootje mee, waarvan hij wél en de rest van het gezin uitdrukkelijk níét vindt dat het een goed idee is om het in zee te laten varen. Dat ze door een toevallige omstandigheid nog een dagje extra aan hun twee weken kunnen plakken, maakt het voor de familie tot een bijzondere vakantie.

Spannend? Neuh…

Feelgood? Hm, tja, ergens wel…

Goed boek? Ja! Het beste boek dat ik de afgelopen tijd heb gelezen.

En waarom?

Omdat schrijver R.C. Sherriff de kunst verstaat om boeiend te schrijven over eenvoudige dingen. Dat zit hem deels in zijn eenvoudig taalgebruik. Hij beschrijft de dingen zoals ze zijn, of zoals ze door de familie Stevens worden ervaren. En de Stevens’ kunnen intens genieten van de dingen die per ongeluk op hun pad komen.

Ze kunnen het zich dit jaar veroorloven om een strandhuisje te huren. Het draagt de imposante naam De kajuit, hoewel het niet meer is dan een paar planken-muren met een deur en een dak. Vol verwachting gaat de familie het alvast bekijken — omdat ze niet van tevoren hebben gereserveerd en het druk is in de huisjes-verhuur, zullen ze het pas een dag of twee later in gebruik kunnen nemen.

Het huisje ziet er goed uit, en bovendien: “Het had niet beter kunnen uitpakken: ze zouden niet alleen vijf shilling besparen, maar ze zouden ook veel meer van het huisje genieten doordat ze erop hadden moeten wachten. Het was nu al nagenoeg van hen: ze zouden er morgen langskuieren om het te bekijken; ze zouden zich voorstellen hoe ze zich eromheen groepeerden, op het terras zaten, met hun badgoed over het hek, en dan zouden ze op dinsdagavond de deur van het slot draaien en naar binnen gaan: ze zouden net binnen zitten en uitkijken over de maanovergoten zee, en de zachte muziek van het fanfarekorps zou flauw op de wind komen aandrijven.”

Gewend als ik ben aan de rampspoed en ellende die de Ware Literatuur vaak kenmerkt denk ik dan: dat gaat natuurlijk mis. Er is een fout gemaakt in de administratie, of een vloedgolf spoelt het huisje op dinsdagmorgen de zee in. Maar nee. Het gezin geniet de rest van de vakantie met volle teugen van ‘hun’ huisje. Van de uitgespaarde huurpenningen maken ze een bustocht.

Ik betrapte me er vaker op dat ik al lezende dacht: oké, nú gaat het dus mis. Hier ontspoort de dochter, daar verdwijnt de oudste zoon in depressieve gedachten, terwijl de jongste achter zijn bootje aan de zee inrent om er nooit meer uit te komen… Maar nee.

Ik moest ook vaak aan twee films van Jacques Tati denken. In de eerste plaats natuurlijk Les Vacances de M. Hulot, dat zich immers ook afspeelt in zo’n badplaats waar helemaal niets gebeurt, hoewel je je als kijker voortdurend afvraagt wat er nú weer mis zal gaan. Maar ook Mon Oncle kwam voorbij, en wel in de gedaante van de patserige meneer Montgomery.

Meneer Montgomery is een belangrijke klant van de zaak waar meneer Stevens slechts een eenvoudige kantoorbediende is. Hij nodigt de hele familie uit om thee te komen drinken in zijn nieuwe landhuis, even buiten Bognor, en belooft zijn chauffeur op maandag met de limousine naar Zeezicht te sturen om het gezin op te pikken.

Paniek. De uitnodiging afslaan is geen optie, maar het evenement is wel op een dag die in de planning staat als een waarop alle gezinsleden hun eigen gang kunnen gaan. En dan: wat trekken ze aan? Want uiteraard zitten er slechts vakantiekleren in de hutkoffer, geen dassen en nette boorden…

Hoofdstuk 26 begint zo: “De maandag van de tweede en laatste vakantieweek is de annalen van de familie Stevens ingegaan als Montgomery­dag.” Terecht, want het uitje is zeker voor de lezer een hilarische aangelegenheid.

Mevrouw Montgomery blijkt een vrouw “die dik noch dun was, een verwelkte vrouw met geelblond haar, felrode lippen en rozige jukbeenderen. Ze zag eruit alsof ze in te veel water was gekookt en kunstmatig op smaak was gebracht.” Na zo’n beschrijving kun je mij wegdragen, maar het blijft er niet bij.

Hoewel de schrijver het nergens expliciet maakt, voel je voortdurend het ongemak van alle betrokkenen. Dat is naast het sobere taalgebruik de andere kracht van het boek. Show, don’t tell. In de show toont Sherriff zich een meester.

Als het bezoek eindelijk is afgelopen, worden de Stevens’ uitgeleide gedaan door meneer Montgomery. Zijn vrouw heeft de visite dan allang opgegeven. Het gezin slaat het aanbod van een gechauffeerde terugreis naar Bognor af, want die chauffeur haalde op de heenreis al nadrukkelijk zijn neus op voor dit lower middle-class groepje. De gastheer “zwaaide hen na toen ze de weg af liepen en ze hoorden hem in zichzelf grinniken toen hij zich omdraaide en zijn oprijlaan op wandelde. Een tijdlang zei niemand iets, liepen ze zwijgend in een klein groepje voort. Ineens waaierde een frisse bries hun gezicht koelte toe en ver naar rechts, voorbij de velden, hoorden ze het geruis van de zee.”

Sherriff móét welhaast die films van Tati gezien hebben, bedacht ik na deze scène. Die films kwamen uit in respectievelijk 1953 en 1958. Ik zat er flink naast: Twee weken weg verscheen in 1931… Zo tijdloos is het geschreven dat het absoluut niet opvalt dat deze gebeurtenissen plaatsvinden in het interbellum — het hadden zelfs de jaren ’60 nog kunnen zijn.

En niet alleen is het tijdloos geschreven, het is ook mooi geschreven (en vertaald door Inge Kok). Zo mooi dat ik het boek nu eigenlijk ook in de oorspronkelijke taal wil lezen, The Fortnight in September. En ik blijk niet de enige te zijn. Op zoek naar een recensie die ik in de NRC las[¹] stuitte ik op een column van boekenredacteur Michel Krielaars uit 2021[²], die het “een ongewoon goed boek” noemt en het na de vertaling ook in het Engels is gaan lezen.

Bij dat oordeel kan ik me alleen maar aansluiten. Als je zo wordt meegesleept door de beschrijving van twee weken min of meer zorgeloos nietsdoen, dan kan dat alleen maar zijn omdat het een weergaloos goede beschrijving is.

En ik ben er weg van.

Ik ging naar de boekwinkel want het was tijd om boeken te kopen. Of eigenlijk om de reeks van boekenweekgeschenken aan te vullen waar ik er sinds 1984 niet één van heb gemist. Veertig op een rij, plus nog wat losse flodders van voor die tijd, het is wat waard en dan vooral in boekplezier.

Ik kocht de bundel Stad van zachte idioten / Verhalen uit Utrecht, samengesteld door Ronald Giphart. Ik vind mijzelf wel zacht en Utrechter, maar geen idioot, dus ik ben benieuwd naar wat ik nog mis.

Ik kocht het Boekenweekessay, Boto Banja, of: Het geheime genootschap van dansende schrijvers, van Raoul de Jong. De boekenweekessays heb ik wat minder trouwhartig aangeschaft, ik weet eigenlijk niet waarom. Niet omdat de term ‘essay’ me afschrikte, zoals het CPNB schijnt te denken. Omdat de titels me benieuwd maakten, vooral.

Dat was niet altijd garantie voor succes. Verder alles goed van Nico Dijkshoorn, essay in 2012, vond ik flauwe grappenmakerij beneden het niveau van Nico Dijkshoorn (wat je daar verder ook van mag vinden). Maar Zink van David van Reybrouck, uit 2016, heb ik met veel plezier gelezen.

Wat een idioot idee trouwens. Dat het woord ‘essay’ potentiële lezers zou afschrikken. Het staat nu inderdaad niet meer op het kaftje. Nou, dat zal schelen in de verkoop. Ik neem aan dat die verkoopcijfers bewijs zullen zijn voor het gelijk of ongelijk van de collectieve propagandastichting.

Ik kocht ook Man zonder rijbewijs, van Oek de Jong. Dat leverde aan de kassa nog een interessant gesprekje op. De verkoper van Broese — die ik van gezicht wel ken, maar van wie ik op de kassabon alleen kan zien dat hij 24 heet, wat me niet echt een bewijs van zijn bestaan lijkt — die verkoper dus merkte opgewonden op “dat er nu wel weer een relletje is rond Oek de Jong!”

O? Dat had ik dan gemist. Maar ja, er is tegenwoordig al snel wat te doen, met alle kans om het te missen. Wat zou-ie misdaan hebben?

Nou, hij was dus, met dit boek, genomineerd voor de Librisprijs, maar nu hadden ze geconstateerd dat het geen fictie was!

Daar kon ik inderdaad alleen maar meewarig het hoofd om schudden.

Ik behoor, als het om literatuur gaat, tot de zeer rekkelijken. Lezen is belangrijker dan de naam van degene die je leest. Willen jongeren alleen nog romantische frutsels onder de noemer young adult lezen? Laat ze! Als ze maar lezen.

Een spannend of interessant boek hoeft niet Nobelprijswaardig te zijn om gelezen te worden, als het maar gelezen wordt. En als er nu en dan een Multatuli of James Joyce of David Mitchell op het menu verschijnt, of een Mulisch of Hermans of Haasse, of desnoods een Reve of Carmiggelt, of god mag weten hoeveel schrijvers meer — de lijst blijft gelukkig eindeloos — zoveel beter!

En fictie? Tja… Oek de Jong is een schrijver, en geen slechte. Hij geeft woorden aan iets dat misschien wel echt is gebeurd, verzint er zinnen omheen die alleen hij heeft verzonnen. Alle non-fictie is feitelijk fictie, want altijd heeft er iemand tussen gebeurtenis en boek gezeten die de feiten in taal heeft omgezet en daarbij de fantasie heeft gebruikt.

Goed, ik weet ook wel dat er verschil is tussen non-fictie en een roman. Maar wij zijn mensen, en wat ons mens maakt is het vermogen om verhalen te vertellen die meer of minder dicht bij de werkelijkheid staan.

Zelfs het verhaal dat ik hierboven vertel, over die verkoper nummer 24 bij Broese, is mijn verwoording van de werkelijkheid, en niemand die kan bewijzen (behalve hij dan, en dan nog is het een getuigenis en geen bewijs) dat het zo is gebeurd of niet. Feit of fictie?

Die prijs, die heet nota bene Libris. Boeken! Daar gaat het om: boeken! En ja, die mogen dan best goed-geschreven zijn — voor een prijs mag je iets moeten doen.

Overigens heb ik van die rel rond Oek de Jong nog geen bewijs kunnen vinden. Maakt niet uit, het is een mooi verhaal. En dat boek lees ik toch wel.

Ooit had je het striptijdschrift Pep. Het was legendarisch, in ieder geval in mijn ogen. En dat terwijl ik er nooit een abonnement op had. Wij lazen thuis de Donald Duck en  vriendje Igor las de Sjors, bladen die allebei op een jonger publiek gericht waren.[¹]

We hadden wel op de een of andere manier een aantal losse nummers van Pep in huis. Die maakten diepe indruk. Ik las er voor het eerst pagina’s van de SF-strip Ravian en van de western Blueberry — dat was wel even andere koek dan Donald Duck (al was er achteraf bezien helemaal niets mis met het werk van Carl Barks). Er stonden pagina’s in van Asterix, uit een verhaal dat nog in album moest verschijnen!

(Tekst gaat verder onder de afbeelding.)

Die pagina’s in Pep hadden iets magisch. Je stapte even, twee bladzijden lang, in een andere wereld.

Ergens in die vroege jaren ’70 bedacht ik dat ik striptekenaar wilde worden.[²] Ik begon met ‘eigen’ stripblaadjes, waar ik maar meteen een paar spannende vervolgverhalen in bedacht die verdacht veel leken op Trigië (dat stond in Sjors) en Michel Vaillant. Nou ja, ‘leken’ is hier niet het juiste woord, mijn tekentalent was niet groot. Die blaadjes, met titels als Pop, bezorgde ik dan bij vriend Igor, die van de Sjors.

(Tekst gaat verder onder de afbeelding.)

Veel verder dan twee of drie nummers is het nooit gekomen. Ik had trouwens meestal ook geen idee waar die verhaaltjes naartoe gingen. Dus in zekere zin hadden ze dezelfde magie als de verweesde pagina’s in die losse nummers van Pep.

Ik heb nog jarenlang nu en dan pogingen ondernomen om het tekenwerk te fatsoeneren, maar uiteindelijk begreep ik dat ik beter was met woorden dan met lijnen.

Maar de strips bleven, en de magie die ik er bij voelde. Veel van de strips die ik later meer zou waarderen — Blueberry en Ravian voorop, maar bijvoorbeeld ook Corto Maltese, Olivier Blunder, en de bizarre Coco Bill — zag ik voor het eerst in een Pep.

Toen vijftien jaar geleden Eppo een wedergeboorte beleefde nam ik meteen een abonnement.

En nu is er dan het initiatief van Ger Apeldoorn, die eerder al het boek De jaren Pep schreef. Via een crowdfunding-actie verzamelt hij geld voor het project Pep nu![³], een soort van eenmalige wedergeboorte van het blad van toen.

Daar heb ik dan toch maar voor getekend.

Ik las na elkaar twee boeken die allebei over politiezaken in Engeland gingen. En daar hielden de overeenkomsten op.

Het ene boek was Harteloos van Alice Turner, een (pseudoniem van een) Nederlandse auteur. Het andere was Simisola van Ruth Rendell, een Engelse schrijfster die geheel op eigen titel naam maakte als auteur van detectives, hoewel ze ook onder het pseudoniem Barbara Vine publiceerde.

Harteloos is het derde deel in een recent verschenen serie, Motief, rond een bijzonder Londons politieteam dat zich toelegt op bijzondere en vooral bijzonder gruwelijke misdrijven. In dit deel gaat het er betrekkelijk rustig aan toe en krijgen we vooral te maken met allang gestorven slachtoffers van een seriemoordenaar — waar de lezer in eerdere delen in detail mocht meemaken hoe weerloze slachtoffers aan hun einde kwamen, meestal nogal bloederig.

Spannend is Harteloos wel, maar ook erg slordig. Slordig in de personages, slordig in de handelingen, slordig in de redactie. Dat stoort.

De personages zijn cliché-figuren. Getroebleerde levens, getroebleerde relaties, en dat ligt er dan weer zo duimendik op dat het nergens interessant wil worden. Twee hoofdpersonages zijn overduidelijk verliefd op elkaar en telkens als ze elkaar enigszins naderen weet je als lezer dat er wel weer wat tussen zal komen. En verdomd, dat gebeurt dan ook. Met cliché-reacties tot gevolg, verwijdering, wederzijds gepeins en smachten en nou ja, dat dus.

Maar ook in de context van het verhaal handelen de personages slordig.

Een teamlid blijkt al proeven genomen te hebben op bewijsstukken, terwijl hij niet eens in de buurt is geweest van degene ze verzamelde.

De hoofdinspecteur volgt een ander personage dat verdwijnt, en ‘herinnert’ zich van geen minuut eerder een startende auto. Alsof de schrijver zelf tijdens het schrijven ineens met een dilemma werd geconfronteerd: man weg, waar kan-ie zijn? Hmmm… Zoals spelende kinderen werken: “En toen bedacht jij dat je een auto hoorde starten.”

En dan zijn er de puur redactionele slordigheden. Dat er nu en dan een woordje ontbreekt en dat iedereen daar overheen gelezen heeft, dat kan gebeuren. Heb ook wel eens — sorry, flauw… Maar als ik als lezer deze zin tegenkom: “Ooit moesten het hebben uit twee woningen bestaan” (over twee huizen die zijn samengevoegd) dan weet ik zeker dat er woorden zijn samengevoegd maar niet serieus herlezen.

Simisola van Ruth Rendell zit in een heel andere categorie. Het is een verhaal in de serie rond hoofdinspecteur Wexford, flegmatieke hoofdinspecteur in de fictieve Engelse provinciestad Kingsmarkham.

Waar de personages in Harteloos nogal harteloos rondrennen, zijn de personages in Simisola van vlees en bloed. Ze hebben eerder te veel dan te weinig last van hun hart. Wexford worstelt met het getroebleerde liefdesleven van zijn volwassen dochters. Rendell verstaat de kunst om het er niet te dik bovenop te leggen. Haar personages zijn mensen die hun werk doen en dan naar huis gaan en daar dan doorgaan met leven, soms met plezier en soms niet.

Simisola verscheen in 1994 en van Wikipedia begrijp ik dat het boek destijds kritiek kreeg omdat er nogal veel wordt nagedacht, en gepraat, over impliciet en expliciet racisme.

Wexford krijgt te maken met de verdwenen dochter van zijn huisarts, een zwarte man. Eén van de weinige zwarte mensen in het stadje — er zijn er achttien in totaal, constateert Wexford op enig moment. Er ontstaat een pijnlijke situatie als de politie het lichaam vindt van een zwart meisje. Wexford vraagt de dokter zijn dochter te identificeren. Het dode meisje blijkt niet het vermiste meisje te zijn, eigenlijk lijkt ze er niet eens op — maar ja, dood meisje, zwart, vermist meisje, ook zwart, weinig zwarte meisjes in de buurt…

De vorige alinea zou een spoiler kunnen zijn, maar in de romans van Rendell gaat het niet zozeer om de misdaad als wel om de personages die met de misdaad te maken krijgen en de maatschappij waarin ze leven. Simisola speelt in een tijd waarin Engeland gebukt gaat onder enorme economische malaise. Er is werkloosheid — de Sociale Dienst is de achtergrond van belangrijke delen van het verhaal — er is onvrede, er is in het door-en-door witte Kingsmarkham angst voor andersgekleurde burgers.

Rendell speelt met de werkelijkheid. Ze verwerkt in haar verhalen vaak details uit de realiteit die het verhaal in ieder geval in de tijd lijken te verankeren. In Simisola wordt er een moord ontdekt op donderdag 8 juli, kijkt men naar een wedstrijd op Wimbledon tussen Martina Navratilova en Steffi Graf, en moet het verdwenen 22-jarige meisje in 1973 geboren zijn. Die gegevens kunnen bij elkaar niet kloppen: Navratilova en Graf ontmoetten elkaar op Wimbledon in 1987, 1988 en 1989. In geen van die jaren viel 8 juli op een donderdag. Dat was wel zo in 1993, toen het vermiste meisje ten hoogste 20 was. In een ander Wexford-verhaal spelen de cruciale handelingen zich af op een datum die bij reconstructie alleen maar 31 november kan zijn.

Anders dan bij Alice Turner zijn het geen redactionele slordigheden. Ik ben ervan overtuigd dat Ruth Rendell zeer zorgvuldig omging met haar mismaakte feiten, zoals ze zorgvuldig omging met haar personages, hun handelingen, en de taal waarin ze die beschrijft. Al die niet-kloppende details zijn vooral achtergrond, behang. Dit verhaal speelt zich af in een tijd dat mensen nog massaal voor de tv kropen voor een Wimbledon-finale, en meisjes die in de vrolijke vroege jaren ’70 ter wereld kwamen inmiddels jong-volwassen waren geworden zonder uitzicht op werk.

Misschien, nee waarschijnlijk, zou Simisola vandaag worden weggezet als woke, vanwege het geworstel van de personages met etnische identiteit, zoals het bij verschijnen in 1994 werd aangemerkt als ‘eentonig’ (tedious), zij het door een Amerikaanse krant.[¹] Dat zou niet terecht zijn, want er worden geen morele oordelen geveld, in ieder geval niet door de auteur. Integendeel, ze geeft juist weer dat dit soort kwesties niet gemakkelijk zijn te benaderen, dat er geen ‘goede’ manier is om erover te denken.

En dat zit hem dan vooral in de details, waar Simisola vol mee zit, en Harteloos er veel te veel van ontbeert.